چرا بعضی کودکان احساس خوبی نسبت به خودشان دارند و بعضی احساس بیارزشی میکنند؟ احساس عزتنفس ارتباط بسیار کمی با عوامل ژنتیکی یا زیستشناختی دارد. این احساس بهمرور و با افزایش تجربیات مثبت و سازنده در کودکان به وجود میآید و بهشدت تحتتاثیر بازخوردهای والدین و دیگر افراد مهم زندگی قرار دارد. بنابراین استفاده از راهکارهایی مانند افزایش عزت نفس کودک با بازی و اجتناب از رفتارهایی که به نشانه های عزت نفس پایین کودک منجر میشود، برای حفظ سلامت روان کودک ضروری است. اما روشهای افزایش عزت نفس چیست؟ در این مقاله به بررسی دقیق این موضوع میپردازیم.
هنگام مشاهده تصویر خودتان در آینه چه احساسی دارید؟ در دنیای واقعی چطور؟ آیا خودتان را به چشم فردی ارزشمند در جامعه میبینید یا احساس بیارزشی میکنید؟ اگر فارغ از کار، خانواده و دیگر امور احساس خوبی نسبت به خودتان دارید، پس عزتنفستان مثبت است. روانشناسان عزتنفس را اینگونه تعریف میکنند: «ادراک خود به شیوهای دوستداشتنی و ارزشمند. عزت نفس یعنی وجودمان را فارغ از اماواگرهای زندگی بپذیریم و احساس ارزشمندبودن داشته باشیم.»
کارل راجرز اولین روانشناسی است که به اهمیت این ویژگی در شکل گیری شخصیت کودک تأکید داشت. به اعتقاد او «پذیرش مثبت و بدون قید و شرط» موجب افزایش عزت نفس در کودکان میشود. پذیرش مثبت و بیقیدوشرط فرزندان یعنی تقدیم عشق و محبتمان به آنها بدون هیچگونه ارزشگذاری یا توقعی. نقطه مقابل پذیرش مثبت، پذیرش مشروط است. وقتی ابراز عشق و محبت به فرزند را به عملکرد او مانند موفقیت تحصیلی یا حرفشنوی گره بزنیم، نتیجهاش عزت نفس پایین و بروز مشکلاتی مانند افسردگی کودک میشود.
عزتنفس سالم برای کودکان مهم است، زیرا:
در آینه، ما زیباییها و نقصهای ظاهرمان را یکجا میبینیم. عزتنفس نیز، البته با یک تفاوت ظریف، آینه تمامنمای باطن ماست: این آینه گاهی اسباب خودبینی، گاهی بدبینی و گاهی دیگر واقعبینی میشود:
تصویر کودک از خود، نقش مهمی در هدفمندی، خودانگیختگی و احساس کارآمدیاش در زمینههای فردی، اجتماعی و تحصیلی بازی میکند. احساس خودارزشمندی همچنین باعث افزایش تحمل شکست در کودکان میشود و به تابآوری آنها در مواجهه با چالشها کمک میکند. آنها باید چیزهای زیادی یاد بگیرند و در این راه با شکستهایی نیز مواجه میشوند؛ بههمیندلیل، عزتنفس نقش مهمی در رشد و تقویت سلامت روان کودکان ایفا میکند.
احتمالا شما هم حداقل یکبار این سوال را از خودتان پرسیدهاید که آیا عزتنفس و اعتمادبهنفس یکی هستند یا با یکدیگر تفاوت دارند؟ باوجود تمام شباهتها، این دو مفهوم با یکدیگر تفاوتهایی اساسی دارند:
دقت داشته باشید که ما در این مقاله صرفا به بررسی شکلگیری عزتنفس و راههای افزایش آن در کودکان خواهیم پرداخت.
احساس خودارزشمندی کودک از روی برخی نشانهها قابل تشخیص است. این ویژگیها به شما کمک میکنند تا مراقب کاهش عزتنفس فرزندتان باشید و او را در مسیر احساس عزیزبودن هدایت کنید.
بهدلیل اینکه عزتنفس پایین از نشانههای نیاز فرزند به روان شناس کودک است، باید چهارچشمی مراقب علائم این ضعف شخصیتی باشید:
رشد عزتنفس به دریافت عشق، محبت و حمایت از جانب افراد مهم زندگی گره خورده است. علاوه بر گرفتن حس خوب از اطرافیان، تصویر کودکان از خود با افزایش سن و شکل گیری شخصیت کودک تغییر می کند. آنها بهمرور درک کاملتری از خودشان و توانایهایشان به دست میآورند. شناخت این تغییرات در برخورد بهتر والدین با کودکان موثر است. بههمیندلیل، رشد عزتنفس از دوران نوزادی تا نوجوانی را بهصورت خلاصه بررسی میکنیم:
مراقبت شایسته، پاسخ به نیازها و گریهها، استفاده از شوخیوخنده و از همه مهمتر بازی با نوزادان باعث تقویت تدریجی رشد عاطفی کودکان و عزتنفس آنها میشود. برای نوزادان هیچچیزی بهاندازه امنیت و اعتماد مهم نیست. نبود احساس امنیت به دلبستگی ناایمن کودک و احساس بیارزشی منجر میشود. ازسویدیگر، رسیدگی به نیازهای اساسی نوزادان به این معناست که «تو ارزشمند هستی».
کودکان نوپا خود-ادراکی بهتری از نوزادان دارند. بهمرور و با مستقل شدن کودکان پیشدبستانی، آنها احساس بهتری از خودشان و تواناییهایشان به دست میآورند. کودکان پیشدبستانی:
به بعد جسمانی خودشان توجه بیشتری دارند و مقایسههایی مانند «چه کسی بلندتر یا سریعتر است؟» رایج میشود. آنها با ورود به مدرسه باید خودشان را با محیط جدید، قوانین مدرسه و تعاملات با دیگر همکلاسیها سازگار کنند. در سنین دبستان عزتنفس بهشدت تحتتاثیر تکالیف درسی، نحوه عملکرد در بازیهای ورزشی، دوست یابی کودکان در مدرسه و تصور دوستانشان از آنها است.
عزتنفس تحتتاثیر یک یا دوعامل نیست، بلکه عوامل زیادی دستبهدست یکدیگر میدهند تا عزتنفس کودک تضعیف یا تقویت شود. در ادامه به کلیدیترین عوامل تاثیرگذار بر عزتنفس کودکان اشاره میکنیم:
سبک فرزند پروری والدین مهمترین عامل در شکلگیری عزتنفس سالم در کودکان است. شیوه تعامل والدین با فرزندان تاثیر زیادی بر احساس خودارزشمندی آنها دارد. بهعنوان مثال، حمایتها و مداخلههای افراطی والدین هلیکوپتری و سرکوفتهای والدین سمی به احساس دستوپاچلفتیبودن و درنتیجه بیارزشی کودکان ختم میشود.
حرفها و نظرات دیگران درباره کودک تاثیر زیادی بر تصور او از خود میگذارند. هرچه تشویقها و تحسینها بیشتر و تحقیرها و سرزنشها کمتر باشد، احساس شایستگی و خودارزشمندی کودک بالاتر میرود. پس باید مراقب تشویقها و نحوه جایزه دادن به کودکان بود.
وقتی کودک خود را جزئی از گروه دوستان میبیند و تعریف میکند، احساس بهتری از خود دارد. تعلق به گروه و پذیرش توسط همسالان، تصویری مثبت از خود ایجاد میکند. ازسوی مقابل، مواجهه کودک با آزارواذیت و قلدری در مدرسه، به احساس طرد اجتماعی و بیارزشی منجر میشود. این احساس خطرناک است، زیرا میتواند به بروز اختلالاتی مانند اختلالات رفتاری تخریبی در کودکان منجر شود.
برای تمام کودکان و خصوصا کودکان دبستانی، عملکرد تحصیلی با احساس شایستگی رابطه دارد. بههمیندلیل، مشکلاتی مانند افت تحصیلی دانش آموزان به کاهش عزتنفس منجر میشود.
پرسهزدن بیشازحد در رسانههای اجتماعی به افزایش مقایسهها دامن میزند و انتظارات و استانداردهای غیرواقعبینانه میسازد. سندروم فومو یا ترس از دست دادن فرصت یکی از پیامدهای منفی بیشبهادهی به رسانههای اجتماعی و مقایسهگری است. اگر فرزندتان بیشازحد معمول در فضای آنلاین و رسانههای اجتماعی پرسه میزند، با قوانین استفاده از موبایل برای کودکان و نوجوانان، این مسئله را مدیریت کنید.
برخی از تیپ های شخصیتی کودکان به صفاتی مانند کمرویی، خجالتیبودن و درونگرایی منجر میشود. این کودکان بهدلایلی مانند تعاملات کمتر، عزتنفس پایینتری دارند. بهعنوان مثال، کودکان درونگرا تاحدودی خجالتی و خودانتقادی بیشتری از دیگر کودکان دارند و بههمیندلیل، زودتر دچار افت عزتنفس میشوند.
اگر فرزندتان نسبت به خودابرازی در جمع احساس خجالت میکند، سری به مقاله با کودکان خجالتی چگونه برخورد کنیم؟ بزنید.
مشکلات سلامتی مانند معلولیت، بیماریهای مزمن و چاقی در کودکان، تصویری از ضعیفبودن در ذهن کودک حک میکند و بر احساس خودارزشمندی تاثیر منفی میگذارد.
عزتنفس کودکان سنین مختلف بیشازهمه به نحوه برخورد شما والدین وابسته است. روشهای زیر به تقویت عزتنفس کودکان کمک میکند:
اولین و مهمترین راهکار تربیت فرزند قوی و افزایش عزتنفس کودکان عشقورزیدن به آنها است. در هنگام تعامل با کودک:
وقتی برای کودک وقت بگذارید و پای صحبتهایش بنشینید، ناخودآگاه احساسی از ارزشمندبودن به او دست میدهد. پس:
به اعتقاد روانشناسان، احساس ریشهدار بودن یکی از عوامل اصلی افزایش عزتنفس است. به شیوههای مختلف، کودک را به گروه بزرگتر خانواده، فامیل، دوستان و آشنایان وصل کنید. بهعنوان مثال:
تسلط بر کارها و مهارتهای مختلف باعث افزایش انگیزه یادگیری و عزتنفس کودک میشود. بنابراین، شرایط احساس موفقیت را برایش فراهم کنید:
مهارت حل مسئله یکی از مهارتهای دهگانه اساسی است که در آموزش مهارت های زندگی به کودکان تاکید زیادی به آن میشوند. آموزش مهارت حل مسئله به کودکان باعث تقویت خودکارآمدی، اعتمادبهنفس و عزتنفسشان میشود. برای اینکه فرزندتان به مهارت حل مسئله مجهز شود، به نکات زیر توجه کنید:
رفتارهای اشتباه کودک نشانهای از رشد ناکافی مهارتهای او است. برای حل این رفتارها از روشهای ناپختهای مانند تنبیه کودک استفاده نکنید، بلکه تهدید را به فرصت تبدیل کنید و:
برخی کودکان بهجای تلاش برای دستیابی به احساس ارزشمندی، برای کسب پاداش و تحسین تلاش میکنند. وقتی فقط موفقیتهای کودک را تحسین کنید، او کارهایی که شانس موفقیت کمتری دارند را انجام نخواهند داد و در نتیجه عزتنفس و خودکنترلی کودک کاهش پیدا می کند. حتما برای استفاده از پاداش و تحسین به نکات زیر توجه کنید:
تا اینجا دربارهی راهکارهای عمومی افزایش عزتنفس کودکان پیشنهاداتی ارائه کردیم. اما اگر بهدنبال راهکارهایی اختصاصیتر باتوجه به سنوسال فرزندتان هستید، در ادامه روشهای تقویت عزتنفس کودکان در سنین مختلف را بررسی میکنیم:
نوزادان تازه متولدشده درکی از خود بهمعنای شخصیتی مجزا ندارند، اما آنها بهمرور و با رشد مفهوم خود، از شخصیت یگانهشان آگاه و آگاهتر میشوند. همزمان با فرآیند شکل گیری شخصیت کودک، عزتنفس نیز اهمیت مییابد. البته شما در این دوره سنی بسیار حساس، باید با رعایت موارد زیر، پایههای احساس مهمبودن را در فرزندتان ایجاد کنید:
این تعاملات و رسیدگیهای گرمونرم، به فرزندتان پیام دوستداشتنیبودن ارسال میکنند.
در سنین نوپایی، بچهها کمکم نسبت به کیستی، علایق و خواستههایشان آگاهی مییابند. نقطه حساس شکلگیری عزتنفس در همین بازه سنی است. برای تقویت عزتنفس کودک 2-3 ساله خود باید نکات زیر را جدی بگیرید:
انتخاب بین گزینههای ایمن و مناسب برای سنوسال فرزندتان را به خودش واگذار کنید؛ مثلا اینکه با کدام اسباببازی سرگرم شود یا صبحانه چه چیزی بخورد. همین انتخابهای بهظاهر کماهمیت، احساس خودمختاری و مهمبودن را به کودک القا میکنند. همچنین به شکلگیری پایههای استقلال کمک میکنند و در کاهش وابستگی کودک به مادر موثر هستند.
به فرزندتان فرصت «نهگفتن» بدهید. او باید راهی برای ابراز خود داشته باشد و از عواقب تصمیمات اشتباه درس بگیرد. بهعنوان مثال، انتخاب لباس توسط خود کودک در این سنوسال مهم میشود. اگر فرزندتان در زمستان تصمیم به پوشیدن پیراهن آستینکوتاه گرفت، بگذارید هوای سرد را تجربه کند. این تجربه به او کمک میکند تا در آینده بیشتر به عواقب تصمیماتش فکر کند.
بگذارید فرزندتان کمی دورتر برود و به جستوجو و آزمایشگری در محیط اطرافش بپردازد، اما همیشه برای پاسخگویی آماده باشید. برای مثال، شاید فرزندتان از دیدن مورچه شگفتزده شود، آن را در دست بگیرد و سپس از خزیدن مورچه روی پوستش بترسد. در این مواقع، شما باید به فرزندتان درباره طبیعی و آرامبودن اوضاع بازخورد دهید. برای تقویت احساس آرامش و امنیت فرزندتان، نگاهی هم به مقاله ترس های طبیعی کودکان و نحوه از بین بردن آن ها بیندازید.
حتی ما بزرگسالان هم در مرزبندی روابطمان با مشکلاتی مواجه هستیم؛ مثلا اینکه چه زمانی برای شوخیکردن مناسب است یا چگونه باید در عین صمیمیت، به حریم خصوصی دیگران احترام گذاشت. کودکان نوپا نیز در مسائلی مانند بهاشتراکگذاشتن اسباببازیهایشان یا رعایت نوبت ضعیف هستند. یادگیری این موارد، مهارت و اعتمادبهنفس آنها را در تعاملات اجتماعی افزایش میدهد و همچنین تفکیک خود از دیگری را برایشان شفافتر میکند.
در حدود 4-5 سالگی، مقایسه خود با دیگران افزایشی میشود. بچههای پیشدبستانی معمولا خودشان را در مقایسهها تعریف میکنند:
آنها پای شما را نیز به این مقایسهگریها باز میکنند. برای کمک به شکل گیری عزتنفس سالم در کودک پیشدبستانی، موارد زیر را رعایت کنید:
الکی هنداونه زیر بغل فرزندتان نگذارید و متناسب با موقعیت از فرزندتان تعریف و تمجید کنید:
هیچوقت هم آنها را تشویق به بهترینبودن نکنید و بهصورت جدی از مقایسه فرزند با دیگران بپرهیزید.
در کنار بردن، باختن را نیز به فرزندتان بیاموزید. او باید بداند که باخت نیز جزئی از زندگی است. همچنین قبل از پرسش درباره برد و باخت، با او خوشوبش کنید:
این سوالات به فرزندتان نشان میدهد که فارغ از برد و باخت، وجودش ارزشمند است.
کودکان در این سنوسال به مرور قادر به انجام بازیهای گروهی و ساختارمند میشوند. بازیهای قاعدهمند نیز با افزایش تعلقپذیری کودک به جمع و گروه، بهصورت مستقیم عزتنفس او را افزایش میدهند.
بخشی از کارهای خانه را به فرزندتان بسپارید؛ مثلا از او بخواهید:
دادن همین مسئولیتهای ساده، نشاندهنده اعتماد شما به تواناییهای فرزندتان است و بههمیندلیل، باعث تقویت عزتنفس او میشود. علاوه بر این، به افزایش مسئولیت پذیری در کودکان نیز کمک میکند.
برای رسیدگی و تقویت استعدادها و علایق فرزندتان وقت بگذارید. مثلا اگر کتابداستان خاصی را دوست دارند، آن را برایشان بگیرید و با یکدیگر بخوانید؛ یا با آجرهای ساختنی چیزی بسازید، پازل حل کنید، توپبازی کنید یا هر کار دیگری که موردعلاقه فرزندتان است را انجام دهید. هرچه بیشتر به علایق و سلایق او احترام بگذارید، قطعا احساس عزتنفس بیشتری میکندو برای دریافت محبت از جانب شما به رفتارهای ناسازگارانهای مانند توجه طلبی کودکان روی نمیآورد.
در مدرسه بچهها خودشان را با دوستان و همکلاسیهایشان مقایسه میکنند. همانطور که گفتیم، عزتنفس دانشآموزان ابتدایی به مسائلی مانند عملکرد تحصیلی، بازخوردهای دریافتی از دیگر همکلاسیها، نحوه عملکرد ورزشی و دوست یابی کودکان در مدرسه وابسته است. چالشهای مدرسه هم احتمالا کمی عزتنفس فرزندتان را کاهش دهد، زیرا او متوجه میشود که نمیتواند در همه درسها عملکردی عالی داشته باشد. البته او به مرور یاد میگیرد که برای دوستداشتنی و ارزشمندبودن، نیازی به انجام تماموکمال کارها ندارد.
در جامعه کنونی، موفقیت شخصی خصوصا در زمینههای تحصیلی روز به روز اهمیت بیشتری پیدا میکند. اگرچه درسخواندن خوب است، اما وسواس مطالعه بهشدت بد است! شما باید با دادن بازخوردهای درست و بهجا، این نیاز را در فرزندتان سرکوب کنید. هیچکس نمیتواند در همه درسها بهترین باشد، پس کمالگرایی چیزی غیر از وسواس کودک و کاهش عزتنفس او را در پی نخواهد داشت.
فرزندتان ساعتهای زیادی از روز را در مدرسه میگذراند و از جو حمایتی و محبتآمیز خانه به دور است. بنابراین، در زمان بازگشت او به خانه، بیشتر قربان صدقهاش بروید و ناز و نوازشش کنید. بگذارید احساس کند که شاید شرایط تغییر کرده باشد، اما مهر و محبت شما در جای خود باقی است.
فرزندتان را به تلاش و انجام کارهای جدید و چالشی تشویق کنید؛ مثلا بگویید:
وقتی شرایط باب میل فرزندتان پیش نمیرود، او را تشویق به تکرار و تمرین بیشتر کنید؛ مثلا بگویید:
این بازخوردها در پرورش تابآوری کودکان نیز موثر هستند.
نحوه درست تعاملات اجتماعی برای بچههای مدرسهای از اهمیت زیادی برخوردار است. آنها بخشی از زمان روزانه خود را در مدرسه و کنار دیگر بچهها میگذرانند. بههمیندلیل، هرچه ارتباط بهتری با دیگر همکلاسی بگیرند، احساس بهتری نسبت به خودشان پیدا میکنند. بنابراین، شما باید شیوه درست تعامل با دیگر کودکان را به او بیاموزید و در حل چالشهای ارتباطی کمکش کنید. معلمان نیز میتوانند با آموزش کار گروهی در مدرسه، این تعاملات اجتماعی را تقویت کنند.
برخی رفتارها تاثیر منفی زیادی بر احساس خودارزشمندی کودکان دارند. این رفتارها را بشناسید و تاحدامکان از بروزشان جلوگیری کنید:
عزتنفس یعنی احساس ارزشمندی و دوستداشتنیبودن به خاطر آنچه هستیم نه به خاطر موفقیتمان در درس و کار و … . افزایش این ویژگی در کودکان، کاملا به نحوه برخورد والدین و دیگر افراد مهم زندگی با آنها وابسته است. شما والدین باید با استفاده از روشهایی مانند عشقورزیدن، تقویت احساس تعلقپذیری، پرورش احساس شایستگی، تبدیل رفتارهای ناسازگارانه به فرصت یادگیری و استفاده موثر از تشویق، عزتنفس فرزندتان را تقویت کنید. در نهایت اینکه هیچ کاری نکردن بهتر از سرزنش و تحقیر آنها است، زیرا احساس آنها نسبت به خودشان کاملا تحتتاثیر بازخوردهای والدین است. پیشنهاد میکنیم درباره تاثیر ورزش بر اعتماد به نفس کودکان نیز مطالعه کنید.
مرکز جامع توانبخشی سرو در زمینه بازی درمانی کودکان اوتیسم، بیش فعالی، اختلالات حسی، اضطرابی، پرخاشگری ،وسواسی و نافرمانی مقابله ای فعالیت می نماید. جهت تماس با کلینک جامع توانبخشی سرو باشماره تلفن های 3734-8809-021 و 09355505670 تماس حاصل فرمایید.